*GELECEKTEKİ İLKEL'DEN, John Zerzan

I

Yaşadığımız güncel global krize ulaşmamızda epeyce payı olan işbölümü, günübirlik işleyişle, bugünkü korkunçluğun kökenlerini kavramamızı engellemektedir. Mary Lecron Foster(1), yarım ağızla, antropolojinin günümüzde “ciddi ve tahripkâr bir parçalanma tehlikesiyle yüz yüze olduğunu” söylerken şüphesiz yanılıyor. Shanks ve Tilley(2) ise, bu konuda alışılmadık bir tavırla şöyle meydan okuyorlar: “Arkeolojinin amacı yalnızca geçmişi yorumlamak değildir; aynı zamanda, geçmişin yorumlanış tarzını günümüzdeki toplumsal yeniden inşaya hizmet edecek şekilde değiştirmektir.” Oysa, böylesi bir yeniden inşa için gerekli olan derin ve kapsamlı görüyü, bizzat sosyal bilimler engellemektedir. İnsanın kökeni ve gelişimi söz konusu olduğunda, sayısız parçalara bölünmüş olan ana ve tali bilim dallarının – antropoloji, arkeoloji, plaeontoloji, etnoloji, paleobotani, etnoantropoloji vb.- dizilimi, uygarlığın ortaya çıktığı andan itibaren taşıdığı daraltıcı ve sakatlayıcı etkiyi çok iyi yansıtmaktadır.

Daha fazla…Buna rağmen, uygun bir yöntemle, ihtiyatla ve sınırları aşma arzusuyla yaklaşıldığında, mevcut literatür son derece yararlı olabilir. Aslında, şu veya bu ölçüde ortodoks olan düşünme biçimlerinin eğretiliği, hoşnutsuzluğu giderek artan bir toplumun taleplerine boyun eğebilir ve eğmelidir de. Çağdaş yaşamın getirdiği mutsuzluk, bu yaşamı meşrulaştırmak üzere sıralanan resmi yalanları gözler önüne sermekte ve böylece, insanın gelişimi hakkında çok daha gerçekçi bir tablo ortaya çıkmaktadır. Modern yaşamdaki koyuvermişlik ve boyun eğmişlik uzunca bir zaman “insan doğasının” zorunlu sonuçları sayılmıştır. Ne de olsa, uygarlık öncesi yaşamımızın mahrumiyetten, vahşilikten ve cehaletten ibaret olduğu anlayışı, bizi o yabanilikten kurtaran otorite açısından güzide bir armağan olmuştur. “Mağara insanı” ve “Neandertal” hâlâ da bize, dinin, yönetimin ve yorucu çalışmanın olmadığı bir yaşamı hatırlatmaktadır.

Ancak, kökenimize ilişkin bu ideolojik yaklaşım, yakın geçmişte, Richard Lee ve Marshall Sahlins gibi akademisyenlerin çalışmalarıyla tamamen tersyüz edildi. Antropolojik ortodoksluk son derece köklü bir dönüşüme uğrayarak, yepyeni kavrayışlara kaynaklık etti. Evcilleşme ve tarım öncesi yaşamın, ağırlıklı olarak doğayla özdeşleşme, duyusal bilgelik, cinsel eşitlik ve sağlığın hüküm sürdüğü bir yaşam olduğunu ancak şimdi öğrenebiliyoruz. Evet, insan doğamız iki milyon yıl boyunca böyleydi; ta ki, rahipler, krallar ve patronlar tarafından köleleştirilinceye kadar.


Üstelik son zamanlarda, yukarıdaki yaklaşımı daha da derinleştiren, geçmişte kim olduğumuz ve gelecekte tekrar kime dönüşebileceğimiz konusunda bize fikir verebilecek çok daha çarpıcı bir olgu ortaya çıktı. Toplayıcı-avcı yaşamın bu yeni yorumlarına yöneltilen saldırıların ana hattı, genellikle dolaylı ve üstü kapalı olmakla birlikte, bunun, evrimleşen bir türün erken bir evresinde erişebileceğinin azamisi olarak tanımlanışıdır. Bu iddianın sahipleri, inkâr edilemez bir zarafetin ve barışcıl bir varoluşun hüküm sürdüğü uzun bir dönemi kabul etmekte, ancak, ilk insanların, daha karmaşık toplumsal ve teknolojik kazanımları elde etmek üzere, basit yöntemleri aşabilecek zihinsel kapasiteye sahip olmadıklarını söyleyerek işin içinden çıkmaktadırlar.

Oysa uygarlığa vurulan başka bir darbeyle öğreniyoruz ki, insanlar bir zamanlar, son derece uzun bir dönem boyunca, yabancılaşmanın ve tahakkümün ne olduğunu bilmekle kalmayıp, John Fowlett ve Thomas Wynn adlı arkeologlar tarafından 1980′den beri yürütülen araştırmalarda da görüldüğü gibi, en azından bizimkine denk bir zekâya da sahip olmuşlardır. Böylece “cehalet” tezini hiç zorlanmaksızın başımızdan attıktan sonra, yeni veriler ışığında kökenimiz hakkında fikir yürütebiliriz.

Zihinsel kapasite konusunu ele alırsak, insanın kökeni ve gelişimi üzerine yapılan (yine ideolojik bakımdan yüklü) değerlendirmelere yeniden göz atmak yararlı olabilir. Robert Ardrey,(3) kana susamış, maço bir tarih öncesi anlayışı geliştirmiştir. Tıpkı Desmond Morris ve Lionel Tiger’ın daha az ölçüde de olsa yaptığı gibi. Benzer şekilde, Freud ve Kondrad Lorenz de, türün doğuştan gelen zaaflarından dem vurarak, günümüzdeki hiyerarşi ve iktidara katkıda bulunmuşlardır.

Neyse ki, yorum olarak Paleolitik yaşam tarzına çok daha fazla yaklaşan, daha akla yatkın bir yaklaşım da ortaya çıkabilmiştir. Yiyecek paylaşımı, uzunca bir süre, ilk insan toplumunun tümleyici öğesi olarak değerlendirilmiştir.(4) Diğer araştırmacıların yanı sıra, Jane Goodall(5) ve Richard Leakey(6) de, benzersiz Homo özelliğimizin ortaya çıkmasında neredeyse iki milyon yıl önce anahtar rolü oynayan öğenin yiyecek paylaşımı olduğu sonucuna varmışlardır. 1970′li yılların başından beri, Linton, Zihlman, Tanner ve Isaac tarafından dile getirilen bu vurgu giderek daha fazla kabul görmektedir. Genelleşmiş şiddet ve erkek egemenliği tezine karşı savunulan işbirliği tezinin dayandığı etkili argümanlardan biri, erkek ile dişi arasındaki beden ve güç farklılığının, evrimin ilk dönemlerinde azalmaya başladığını göstermektedir. Cinsel dimorfizm* denilen bu oldu, başlangıçta fazlasıyla belirgindi; örneğin erkekler daha iri, dişiler ise daha küçük köpek dişlerine veya “kavga dişlerine” sahiptiler. Erkeklerdeki iri köpek dişlerinin yok oluşu, türün dişilerinin, toplumcul ve paylaşımcı erkekleri yeğleyen bir seleksiyon uyguladıklarını göstermektedir. Böylesi bir dişil seçim kapasitesinin söz konusu olmadığı kuyruksuz maymunların çoğunda erkek maymunlar, dişi türdeşlerine oranla çok daha uzun ve enli köpek dişlerine sahiptir.(7)

Bir zamanlar verili kabul edilen ve avcı-toplayıcı kavramıyla ifade edilen cinsler arasındaki işbölümü, insanın kökenindeki diğer kilit alanlardan biridir. Daha önce kadınlara özgü bir uğraş olduğu düşünülen ve erkekler
tarafından yapılan avcılıkla kıyaslandığında ikinci bir öneme sahip olan bitki toplayıcılığının, aslında temel besin kaynağını teşkil ettiği artık pek çok kişi tarafından kabul edilmektedir.(8) Kadınlar yiyecek bakımından erkeklere fazlaca bağımlı olmadıklarından,(9) işbölümünden ziyade, esnekliğin ve ortak etkinliğin esas olması olası görünüyor.(10) Zihlman’ın(11) da belirttiği gibi, genel bir davranışsal esneklik, erken insan varoluşunun temel öğelerinden biri olmuş olmalıdır. Joan Gero,(12) taş aletlerin erkekler tarafından yapılmış olduğu kadar kadınlar tarafından da yapılmış olabileceğini göstermiştir. Poirier(13) ise bize şunları hatırlatıyor. “İlk insanların cinsel işbölümü sergiledikleri iddiasını destekleyebilecek herhangi bir arkeolojik kanıt bulunmamaktadır.” Yiyecek toplayıcılığı pek işbölümü gerektirmemiş olsa gerek.(14) Cinsel uzmanlaşma ise muhtemelen insan evriminde çok daha sonraları ortaya çıkmıştır.(15)

Peki, türümüzü başlatan uyarlanma toplayıcılığa dayandıysa, avcılık ne zaman devreye girdi? Binford,(16) görece yakın bir dönemde ortaya çıkan anatomik bakımdan modern insanlardan önce, hayvansal ürünlerin kullanımına ilişkin herhangi ize (yani kesim faaliyetlerine işaret eden kanıtlara) rastlanılmadığını öne sürmüştür. Doğu Afrika’da bulunan fosil dişler üzerinde yapılan elektron mikroskop çalışmaları,(17) çoğunlukla meyvelerden oluşan bir beslenme rejimine işaret ederken, Kenya’daki Koobi Fora bölgesinde bulunan 1.5 milyon yıllık taş aletler üzerinde yapılan benzer incelemeler,(18) bu aletlerin bitkiler üzerinde kullanıldığını göstermektedir. Erken Paleolitik dönemin beslenme rejiminde rastlanılan az miktardaki et, muhtemelen, av hayvanlarından ziyade hayvan leşlerine aitti.(19)

Türün “doğal” durumu, yağ ve hayvan proteini içeren ve kronik bozukluklara yol açan modern beslenme rejiminin tersine, çoğunlukla lif bakımından zengin bir bitkisel beslenme rejimiydi.(20) İlk atalarımız, “ayrıntılı çevresel bilgilerini ve bilişsel haritacılıklarını”(21) bitki toplayıcılığa dayalı bir geçim doğrultusunda kullanmış olmalarına rağmen, zaman ilerledikçe, avcılığa ilşikin arkeolojik kanıtlar da yavaş yavaş artmış görünüyor.(22)

Ancak, yaygın tarih öncesi avcılığı varsayımları, birçok kanıt ile ters yüz edilmiştir. Örneğin, daha önce, büyük çaplı memeli hayvan avının göstergesi sayılan kemik yığınlarının, daha ayrıntılı bir incelemeden sonra, su taşkınları veya hayvan sığınakları olmasından kaynaklandığı ortaya çıktı. Lewis binford’un “Tooralba’da Fil Avcıları Var Mıydı?” adlı çalışması,(23) böylesi ayrıntılı bir yaklaşıma iyi bir örnek teşkil ediyor. Binford bu çalışmasında, 200.000 yıl öncesine kadar kayda değer bir avcılık yapılmadığına ilişkin kuşkularını dile getiriyor. Adrienne Zihlman(24) ise, bu konuda şu sonuca varıyor: “Avcılık evrimde görece geç ortaya çıkmıştır ve son yüz bin yılın ötesine geçmeyebilir.” Tarımın ortaya çıkışından hemen öncesi Üst Paleolitik dönemden önce, memeli hayvanlara yönelik ciddi avcılık kanıtlarına rastlanılmadığı birçok kişi tarafından belirtilmektedir.(25)

Bilinen en eski insan yapımı aletler, Doğu Afrika’da Hadar’da bulunan taş aletlerdir. Daha rafine yöntemlerle tarihlendirilen bu aletlerin 3.1 milyon yıllık olmaları olasıdır.(26) Bunların, insan çabasını temsil eden bir kategoriye sokulmalarınn başlıca nedeni, bu aletlerin başka bir alet kullanılarak yapılmış olmasıdır ki bu, bilinebildiği kadarıyla insanın en benzersiz özelliğidir. Homo habilis ya da “becerikli insan”, bilinen ilk insan türünü teşkil eder, ismi ise, ilk taş aletlerle ilintilidir.(27) Çabuk çürüyen ve bu yüzden de arkeolojik kayıtlarda daha seyrek rastlanılan başlıca ahşap ve kemik aletler de yine Homo habilis tarafından, Asya ve Afrika’daki “olağanüstü basit ve etkin” uyarlanışı çerçevesinde kullanılmıştır.(28) Atalarımız bu dönemde, bizimkinden daha küçük bir beyine ve bedene sahipti, ancak Poirier,(29) “kafatası dışındaki anatomilerinin daha ziyade modern insanlarınki gibi olduğuna” işaret etmekte, Holloway (30) ise, söz konusu dönemden kalma kafataslarının içi üzerinde yaptığı çalışmaların, esas olarak modern bir beyin örgütlenişine işaret ettiğini belirtmektedir. Benzer şekilde, iki milyon yıldan da eski olan aletlerin, taşların yontulma biçimi dikkate alındığında, istikrarlı bir sağ el kullanımına işaret ettiği ortaya çıktı. Sağ el kullanımı, modern insanlarda bir eğilim olarak, beynin etkin bir şekilde yananllaşması ve beyinsel yarıkürede göze çarğan işlevsel ayrım gibi tümüyle insana özgü olan özelliklerle ilişkilendirilmektedir.(31) Klein(32) ise “Homo habilis’in, insanın başlıca zihinsel ve iletişimsel yeteneklerine sahip olduğunun hemen hemen kesin olduğu” sonucuna varıyor.

İnsanların, ormanlardan çıkıp daha kurak ve açık Afrika çayırlıklarına yayılmalarıyla birlikte 1.75 milyon yıl önce ortaya çıkan Homo erektus’un, Homo sapiensin bir diğer başlıca önceli olduğu uzun süredir kabul edilmektedir. Her ne kadar beynin büyüklüğü tek başına zihinsel kapasiteyi işaret etmiyorsa da, Homo erektus’un kafatası kapasitesi, modern insanınkiyle kısmen de olsa örtüşmektedir ve Homo erektus “aynı davranışların birçoğunu sergileyecek yeteneğe sahip olmalıdır”.(33) Johanson ve Edey’in(34) de belirttiği gibi, “Eğer en büyük beyne sahip erektus, en küçük beyne sahip sapiensle kıyaslansaydı, – ikisinin de tüm diğer nitelikleri bir yana – tür isimlernin değiştirilmesi gerekidri.” Yakın öncelimiz olan Homo Neandertal ise, bizimkinden biraz daha büyük bir beyne sahipti.(35) Ancak, belirgin zekâsına ve devasa fiziksel gücüne rağmen hep aşağılanan Neandertal bile, – egemen Hobbes’çu ideoloji sayesinde – ilkel ve hayvani bir varlık olarak tasavvur edilmiştir.(36)

Öte yandan, son zamanlarda, türlerin genel çerçevesi bir bütün olarak kuşkulu bir önerme haline geldi.(37) Çeşitli Homo türlerine ait “tüm fosil örneklerinin, ara morfolojik özellikler sergilediği”ne ve bu durumun, insanların keyfi bir sınıflandırmaya tabi tutulması konusunda çeşitli kuşkulara yol açtığına dikkat çekiliyor.(38) Örneğin Fagan(39) şöyle diyor: “Hem Homo erektus ile arkaik Homo sapiens arasında, hem de arkaik Homo sapiens ile anatomik anlamda modern Homo sapiens arasına kesin bir taksonomik” sınır çizmek son derece zordur.” Foley(40) de benzer şeyler söylüyor: “Homo erektus ile Homo sapiens arasındaki anatomik farklılıklar fazla değildir.” Daha kesin konuşan Jelinek(41) ise, erektus ile sapiensin iki ayrı tür sayılmasını gerektiren “yeterli anatomik veya kültürel neden bulunmadığını” açıklıyor ve Hublin’in(42) yaptığı gibi, en azından Orta Paleolitik çağdan itibaren “insanların Homo sapiens olarak değerlendirilebileceği” sonucuna varıyor.(43) Aşağıda tartışılan, erken zekânın yeniden değerlendirilmesi gerekliliği, türler konusundaki mevcut karışıklığa bağlı olarak ele alınmalıdır, zira, eskiden beri hüküm süren toptancı evrim modeli artık geçerliliğini yitirmektedir.

Ancak türlerin sınıflandırılmasına ilişkin tartışmalar, yalnızca, ilk atalarımızın nasıl yaşadıkları bağlamında ilginç olabilir. Binlerce yıl boyunca varlığını sürdürmesi beklenebilecek olanların azlığına karşın, bu yaşamın dokusuna ve işbölümü öncesi yaklaşımlarının zarafetine kısaca göz atabiliriz. Olduvai Boğazı bölgesinde Leakey’lerin üne kavuşturduğu “alet çantası”, yaklaşık olarak 1.7 milyon yıl öncesine ait olan ve “açıkça tanınabilen en az altı alet tipini” içeriyor.(44) Bundan kısa bir süre sonra ise, simetrik bir güzelliğe sahip olan ve neredeyse bir milyon yıl kullanılan Aşölyen el baltası ortaya çıktı. Gözyaşı damlasına benzeyen ve dikkate değer bir dengeye sahip olan bu el baltası, sembol kullanımının çok öncesine ait bir çağın zarafetini ve işlevselliğini çağrıştırmaktadır. Isaac,(45) “insanların keskin kenarlara duyduğu gereksinimin ‘Olduvay’ taş yontma örüntülerinden türeyen biçim çeşitliliğiyle karşılanabileceğini” belirtmekte ve “daha karmaşığın nasıl olup da daha iyi uyarlanmış olarak yorumlanmaya başladığını” sormaktadır. Günümüze ulaşan kemiklerde bulunan izlerden anlaşıldığına göre, bu uzak erken çağda, insanlar, hayvan leşlerinden elde ettikleri kas ve derileri, ip, torba ve örtü gibi eşyaların yapımında kullanıyorlardı.(46) Başka bulgular ise, mağara duvarlarının örtülmesi ve oturaklar için kürklerin, yatak için ise deniz yosununun kullanıldığını göstermektedir.(47)

Ateşin kullanımı aşağı yukarı iki milyon yıl öncesine gitmektedir;(48) Poirier’nin(49) de ima ettiği gibi, insanlığın ana yurdu olan Afrika’nın tropikal koşulları olmasaydı, ateş belki de çok daha erken bir dönemde ortaya çıkabilirdi. Böceklerden korunmak üzere mağaralarda yakılan ateş ve zemin ısıtması, ateş kullanımının mükemmelleştiğine işaret etmektedir(50) ki bu konfor Paleolitik çağın çok erken bir döneminde ortaya çıkmaktadır.

John Gowlett’ın(51) da işaret ettiği gibi, Homo sapiens’ten önceki – sadece 30.000 yıl öncesi – her şeyi, biz “tam insan”lardan daha ilkel gören bazı arkeologlar hâlâ vardır. Ancak, yukarıda anılan, ilk insanlarda bile temelde “modern” bir beyin anatomisi olduğuna ilişkin belgeler ışığında bu azınlık, eksiksiz insan zekâsının neredeyse Homo türleriyle birlikte ortaya çıktığını gösteren son çalışmalarla baş etmek zorundadır. Thomas Wynn,(52) Aşölyen el baltası yapımının “tamamen modern yetişkinlerinkine benzeyen bir zekâ düzeyini” gerektirdiği yargısında bulunur. Gowlett da tıpkı Wynn gibi, düzenli bir ardışıklıkla ve yöntemlerin değiştirilmesine imkân veren bir esneklikle, doğru çekiç kullanımı, doğru güç ve doğru vuruş açısı için gerekli olan “işlemsel düşünme” üzerinde durmaktadır. Gowlett, el becerisi, yoğunlaşma, biçimi üç boyutlu olarak algılama ve planlamaya gerek olduğunu ve bu gereksinimlerin “iki milyon yıl gibi uzunca bir süre önce, ilk insanların ortak özelliği olduğunu” iddia ediyor. “Ve bu” diye ekliyor Gowlett, “spekülasyon falan değil, son derece ciddi bir bilginin ta kendisidir.”

Paleolitik çağda uzun bir zaman dilimi boyunca, teknolojide sadece birkaç küçük değişiklik meydana gelmişti.(53) Gerhard Kraus’a(54) göre, “2.5 milyon yılı aşkın bir süre boyunca, taş alet kullanımında ölçülen yenilik hemen hemen sıfırdı.” Tarih öncesi zekâ hakkında bildiklerimizi de hesaba kattığımızda, böylesi bir “durgunluk” özellikle pek çok sosyal bilimcinin canını sıkmaktadır. Wymer’ın(55) deyişiyle, “böylesine yavaş bir ilerlemeyi kavramak bir hayli zordur.” Avcı-toplayıcı varoluşunun başarısı ve hoşnutluğuyla donanmış zekânın, kayda değer bir “ilerlme” olmayışının başlıca nedeni olması bana son derece makul görünüyor. İşbölümü, evcilleşme ve sembolik kültür; besbelli ki, bunların tümü yakın zamana kadar açıkça reddedilmişti.

Postmodern tezahürüyle birlikte çağdaş düşünce, doğa ile kültür arasındaki ayrım gerçekliğini ortadan kaldırma niyetindedir; oysa, insanların uygarlıktan önceki yetenekleri veri alındığında, o insanların çok önceden kültüre karşı doğayı seçtiklerini söylemek daha doğru olacaktır. Her insan eyleminin ve her nesnenin sembolik olarak değerlendirilmesi de çok yaygındır(56) ve bu yaklaşım, genelde doğa-kültür ayrımını reddeden duruşun bir uzantısıdır. Ancak burada söz konusu olan, sembolik biçimlerin manipülasyonu olarak kültürdür. Ayrıca, fazlasıyla yetkin bir zekâya rağmen, ilkel yaşamda, şeyleşmiş zamana, rakamlara, sanata ve dile (hem yazılı dile hem de muhtemleen bu dönemin tümü veya çoğunluğu boyunca konuşma diline) yer olmadığı da kolayca anlaşılıyor.

Burada araya girerek, “sembolik dünyanın inşasındaki gizli boyut zamandır” diyen Goldschmidt(57) ile hemfikir olduğumu eklemek istiyorum. Ve Norman O. Brown’un da belirttiği gibi, “batırılmamış bir yaşam, tarihsel zaman kapsamında değildir.” Bu bana şunu anımsatıyor; zaman bir özdeklik olarak gerçekliğe içkin değildir, tersine gerçeklik üzerinde kültürel bir dayatma, hatta gerçeklik üzerindeki ilk kültürel dayatmadır. Sembolik kültürün bu temel boyutu ilerledikçe, doğal olandan yabancılaşma da aynı hızla ilerlemektedir.

Cohen,(58) “toplumsal düzenin gelişimi ve bekâsı için” sembollerin “zaruri” olduğunu ileri sürmüştür. Bu da, – azımsanmayacak miktardaki pozitif kanıtın daha zorlayıcı şekilde gösterdiği gibi – sembollerin ortaya çıkışından önce, onların varlığını gerektirecek bir düzensizlik halinin olmadığı anlamına geliyor. Levi-Strauss,(59) benzer bir mantıkla şuna işaret etmiştir; “mitik-düşünce, her zaman, karşıtların farkındalığından, onların çözümlenişine doğru ilerler.” Peki düzenin olmayışının nedeni hangisidir, çatışmalar mı yoksa “karşıtlıklar” mı? Paleolitik çağ üzerine oluşan literatür, özgün oldulara ilişkin binlerce monografi içermesine rağmen, bu temel sorun hakkında hemen hemen hiçbir şey içermemektedir. Bana göre mantıklı bir hipotez şu olabilir; işbölümü son derece tedrici ilerleyişinden dolayı fark edilmediği ve yeni oluşundan dolayı yeterince anlaşılmadığı için, insan topluluklarında küçük çatlaklar oluşturmaya başlayarak doğaya yönelik sağlıksız pratiklerin ortaya çıkmasına neden oldu. Gowlett,(60) Üst Paleolitik çağla ilgili olarak şöyle bir gözlemde bulunuyor; “Uzmanlaşmış bitki toplayıclığına ve uzmanlaşmış avcılığa, 15.000 yıl önce Ortadoğu’da rastlamaya başlıyoruz.” Üst Paleolitik çağda aniden ortaya çıkan sembolik etkinlikler (örneğin ritüel ve sanat) şüphe yok ki arkeologlara, tarih öncesinin “büyük süprizlerinden” biri olarak görünmüştür,(61) hele de böylesi davranışların Orta Paleolitik çağda olmayışı dikkate alındığında.(62) Ne var ki, işbölümü ve uzmanlaşma belirtileri, kendilerini bütünlüğün ve doğal düzenin çöküşü, yani giderilmesi gereken bir eksiklik olarak hissettiriyorlardır. Asıl şaşırtıcı olan, uygarlığa yapılan bu geçişin hâlâ olumlu bir gelişme olarak görülebilmesidir. “Sembolik tarzın… olağanüstü bir uyarlama gücüne sahip olduğu ortaya çıktı, eğer öyle olmasa Homo sapiens nasıl dünyanın maddi efendisi olablirdi?” sonucuna varan Foster,(63) uygarlığa geçişi adeta kutlamaktadır. “Sembol manipülasyonunun, kültürün başlıca malzemesi olduğunu” kabul eden Foster şüphesiz haklıdır, ancak, şu olguyu fark etmediği anlaşılıyor; yabancılaşmayı ve doğanın yıkımını günümüzdeki ürkütücü boyutlara taşıyan şey, bizzat bu başarılı uyarlanma olmuştur.

Sembolik dünyanın, bir şekilde “yaygın bir sözsüz iletişim ortamından”,(64) ve yüz yüze ilişkiden doğan dilin formüle edilmesiyle ortaya çıktığını varsaymak mantıklı görünüyor. Dilin ne zaman ortaya çıktığı konusunda henüz bir fikir birliğine ulaşılmış değildir, bununla birlikte, Üst Paleolitik çağdaki kültürel “patlamadan” önce konuşmaya ilişkin herhangi bir bulguya rastlanmamıştır.,(65) Dil, modern öncesi bireyin açık olduğu imge ve duygu fırtınalarına ket vurarak, “dizginleyici bir etmen” olma ve yaşamı “daha büyük bir denetime”(66) tabi kılma işlevini görmüş olmalıdır. Bu anlamda dil, açıklığın ve doğayla ortaklığın hüküm sürdüğü bir yaşamdan, sembolik kültürün yükselişinden sonra ortaya çıkan tahakküme ve evcilleşmeye yönelik bir yaşama geçişi temsil etmiş olmalıdır. Bu arada, dil ile düşündüğümüz için düşüncenin ilerlediğini varsaymak (ilerleyişini evrensel bir memnuniyetle karşılayabileceğimiz “tarafsız” düşünce diye bir şey varsa eğer) muhtemelen yanlıştır; çünkü bunu varsaymamızı gerektiren kesin bir kanıt yoktur.(67) Sessiz bir şekilde kendi kendilerine konuşma yetisi de dahil olmak üzere konuşma yeteneklerini, sert darbeler ve benzeri hasarlar nedeniyle tümden kaybeden hastaların, mantıklı düşünüş yeteneklerini tamamen muhafaza ettiklerini gösteren pek çok örnek vardır.(68) Bu veriler, kuvvetli bir şekilde şunu gösteriyor; “insanın entelektüel yeteneği, dil olmadığnıda bile kendi başına yeterince güçlüdür.”(69)

Sembolleştirmenin işleyişi söz konusu olduğunda, “ritüelin Üst Paleolitik’teki icadının, kültür yapısına muazzam yayılma itimini veren anahtar olabileceğini söyleyen” Goldschmidt(70) haklı görünüyor. Hodder(71) tarafından, “sembolik ve toplumsal yapıların amansız çözülüşü” olarak kavramlaştırılan ve kültürel dolaylamanın gelişine eşlik eden gelişmelerin ekseni ritüel olmuştur. Ritüel, toplumsal tutunumun sağlanmasına ve güçlendirilmesine yarayan bir araç olarak gerekliydi;(72) örneğin totem ritüelleri, kabile birliğini güçlendirmektedir.

Doğanın evcilleştirilmesi ya da terbiye edilmesinden duyulan hoşnutsuzluğun başlangıcı, yabanılın ritüel aracılığıyla kültürel düzenlenişinde görülmektedir. Besbelli ki, dişinin vahşi veya tehlikeli bir kültürel kategori olarak değerlendirilmesi bu dönemden itibaren başlamıştır. Ayinsel “Venüs” heykelcikleri 25.000 yıl önce ortaya çıkmıştır ve kadınların temsil ve kontrol amacıyla yapılan en eski sembolik benzeyişlerini örneklemektedir.,(73) Daha somut olmak gerekirse, yabanıllığın boyun eğişi, büyük memeli hayvanlara yönelik ilk sistematik avcılıkla birlikte başladı; ritüel bu faaliyetin tümleyici bir parçasıydı.(74)

Şamanik bir faaliyet olarak ritüel, tüm insanların, bugün bizim duyumlar üstü olarak sınıflandırabileceğimiz bir bilinç düzeyini paylaştıkları bir yaşamdan gerileme olarak da değerlendirilebilir.(75) Bir zamanlar komünal olan bu algı zirvelerine artık yalnızca uzmanlar ulaştıklarınnı iddia ettiklerinde, işbölümündeki gerilemeler daha da kolaylaşıp hızlanmıştır. ritüel aracılığıyla büyük mutluluğa geri dönüş, diğer sevinçlerle birlikte ölçülebilir zamanın da yok oluşunu vaat eden evrensel bir mitik temadır. Bu tema, ritüelin sahte bir şekilde doldurmaya çalıştığı bir boşluğun varlığına işaret etmektedir; tıpkı sembolik kültürün genel olarak yaptığı gibi.

Duyguların düzenlenmesine yarayan bir araç, kültürel yöneliş ve dizginlenmenin bir yöntemi olarak ritüel, dışavurumun bir biçimi olan sanatı ortaya çıkardı.(76) Gans’e(77) göre, “çeşitli seküler sanat türlerinin ritüelden türemiş olduğu, kuşkuya hemen hemen hiç yer bırakmamaktadır.” Böylece, bir sıkıntnıın başlangıcını, eski ve dolaysız bir otantikliğin yok oluşunun yol açtığı o duyguyu artık fark edebiliriz. “Sanat ve din, aynı şekilde, tatmin olmamış arzulardan doğmuştur” diyen La Barbe(78) bence de haklıdır. Önce dil olarak, daha soyut, sonra ritüel ve snat olarak daha amaçsal bir şekilde ortaya çıkan kültürün işlevi, manevi ve toplumsal kaygıları yapay bir tarzda gidermeye çalışmaktadır.

Ritüel ve büyü ilk (Üst Paleolitik) sanata hakim olmuş olmalıdır ve muhtemelen, artan işbölümüyle birlikte, toplumsal yönetim ve düzen için zorunlu bir ihtiyaca dönüşmüşlerdir.(79) Benzer şekilde, Pfeiffer,(80) ünlü Üst Paleolitik Avrupa mağara resimlerini, gençliği artık karmaşıklaşan toplumsal sistemlere erginlemenin özgün bir biçimi, düzen ve disiplin için gerekli unsurlar olarak yorumlamıştır.(81) Ve sanat, örneğin ilk bölgeciliğin gelişimi çerçevesinde, doğanın egemenlik altına alınmasına katkıda bulunmuş olmalıdır.(82)

Sembolik kültürün, doğasına içkin olan manipule ve kontrol etme arzusuyla birlikte ortaya çıkışı, kısa süre içinde doğanın evcilleştirilmesine kapıları açtı. İnsanların, doğa içinde diğer yabanıl türlerle dengeli bir şekilde yaşadığı iki milyon yıllık bir yaşamdan sonra, tarım, yaşam tarzımızı ve uyarlanma biçimimizi eşi görülmemiş bir değişikliğe uğrattı. Daha önce hiçbir tür, böylesine radikal, hızlı ve köklü bir değişikliğe uğramamamıştı.(83) Dil, ritüel ve sanat aracılığıyla yapılan özevcilleştirme, akabinde, bitkilerin ve hayvanların evcilleştirilmesinde esin kaynağı oldu. Sadece 10.000 yıl gibi kısa bir süre önce ortaya çıkan çiftçilik çabucak zafer kazandı; çünkü kontrol, tam da doğası gereği, yoğunlaşmaya yol açar. Üretim arzusu bir kez ortaya çıktıktan sonra, daha yetkin bir şekilde uygulandıkça daha verimli olmaya ve böylece daha baskın ve daha uyarlayıcı olmaya başladı.

Tarım, yüksek boyutlara erişen işbölümünü mümkün kılar, toplumsal hiyerarşinin maddi temellerini kurar ve çevresel yıkıma yol açar. Rahipler, krallar, ağır çalışma koşulları, cinsel eşitsizlik ve savaş, tarımın doğrudan özgül sonuçlarından sadece bir kaçıdır.(84) Paleolitik insanlar, birkaç bin çeşit bitkiden oluşan son derece değişken bir beslenme rejimine sahipken, çiftçilikle birlikte bu kaynaklarda yoğun bir azalma oldu.(85)

Taş Devri insanlığının zekâsı ve muhteşem pratik bilgisi veri alınarak, hep şu soru sorulmuştur; “Tarım niçin, diyelim ki, İ.Ö. 1.000.000 yılında değil de, İ.Ö. 8.000 yılı dolaylarında ortaya çıktı?” Ben, işbölümü ve sembolleşme biçiminde ortaya çıkan ve yavaş yavaş ivme kazanan yabancılaşmadan söz ederek, bu soruyu cevaplamaya çalıştım, ancak, sonuçların ne denli olumsuz olduğu dikkate alındığında, bu olgu şaşırtıcı olmaya devam ediyor. Ancak Binford’un(86) da dikkat çektiği gibi, “Sorulması gereken soru, tarımın niçin her yerde gelişmediği değil, esas olarak tarımın niçin ortaya çıktığıdır.” Avcı-toplayıcı yaşamın sona erişi, bedende, boyda ve iskelet yapısında bir gerilemeye neden oldu(87) ve diş çürümesi, beslenme bozuklukları ve bulaşıcı hastalıkların önemli bir kısmını beraberinde getirdi.(88) Cohen ve Armelagos(89) şu sonuca varıyor: “Bir bütün olarak ele alındığında tüm bunlar, insan yaşamının niteliğinde – muhtemelen süresinde de – topyekün bir gerileme anlamına geliyor.”

Tarımın diğer sonuçlarından biri de sayının icadı oldu; oysa sayı, ekinlerin, hayvanların ve tarımın belirleyici özelliklerinden biri olan toprağın, mülkiyet konusu olmadığı dönemlerde tamamen gereksizdi. Sayının gelişimi, doğayı egemen olunacak bir varlık olarak görme tutkusunu daha da körükledi. Evcilleşme, ilk ticari işlemler ve politik yönetim için yazıyı da gerektiriyordu.(90) Levi-Strauss,(91) ikna edici bir biçimde, yazılı iletişimin başlıca işlevinin, sömürünün ve baskının kolaylaştırılması olduğunu, yazı olmaksızın kentlerin ve imparatorlukların ortaya çıkamayacağını söylemiştir. İşte bu noktada, sembolleşme mantığı ile sermayenin büyümesi arasındaki bağlantıyı açık seçik bir şekilde görüyoruz.

O denli uzun üsren tarım öncesi insanlık durumunun kendiliğindenliğinin, hazzının ve keşif duygusunun yerini alan uygarlığın zaferiyle birlikte, itaat, tekrar ve düzen anahtar haline geldi. Clark,(92) avcı-toplayıcı yaşamdaki “boş zaman bolluğuna” değinerek şöyle der; “sıkıntı ve günbegün öğütülme yerine, zevk verici bir yaşam tarzının eşlik ettiği bu boş zaman bolluğu, toplumsal yaşamın niçin öylesine durgun kaldığını gayet iyi açıklamaktadır.” En kalıcı ve yaygın söylencelerden birine göre, bir zamanlar, huzurun ve mutluluğun hüküm sürdüğü bir Altın Çağ vardı; sonra bir şey oldu ve bu saf ve hoş yaşam ortadan kalkarak yerini sıkıntılara ve acılara bıraktı. İsmi Aden veya her ne olursa olsun, burası, eski avcı-toplayıcı atalarımızın yaşadığı yerdi ve düş kırıklığına uğramış toprak işçilerinin yitik özgürlüklerine ve rahatlarına olan özlemini ifade etmektedir.

Evcilleşme ve tarımdan önce insanların yaşadığı ve bir zamanların doğa bakımından zengin çevreleri neredeyse tümüyle yok olmuştur. Hayatta kalmayı başaran az sayıdaki avcı-toplayıcılara ise, kala kala, henüz tarıma elverişli olmayan en ücra ve yalıtılmış yerler kalmıştır. Ve kendilerni kölelere (örneğin, çiftçilere, politik kullara, maaşlı işçilere) dönüştürecek olan uygarlığın amansız baskılarına şu veya bu şekilde karşı koymayı başaran mevcut toplayıcı-avcıların tümü de, karşılaştıkları dışarlıklı insanlardan etkilenmişlerdir.(93)

Duffy,(94) üzerinde çalıştığı günümüz avcı-toplayıcıları olan Orta Afrika Mbuti Pigmelerinin, yüzlerce yıldır etraflarındaki köylü-çiftçilerle ve kısmen de, hükümet yetkilileri ve misyonerlerle kuşaklar boyu girdikleri ilişkilerle bir kültürleşme süreci yaşadıklarını belirtmektedir. Yine de, otantik bir yaşama yönelik güdünün, çağlar boyunca varlığını sürdürebildiği görülüyor. Duffy şöyle devam ediyor; “toprağın, barınmanın ve yiyeceklerin bedava olduğu, liderlerin, patronların, politikanın, örgütlü suçun, vergilerin ve kanunların olmadığı bir yaşam tarzı düşleyin. Buna, zengin ve yoksul insanların olmadığı, mutluluğun maddi varlıkların birikimi anlamına gelmediği, her şeyin paylaşıldığı bir toplumun üyesiolmanın yararlarını ekleyin.” Mbuti ler ne herhangi bir hayvanı evcilleştirmiş ne de ekin ekmişlerdir.

Çiftçi olmayan topluluklar, az çalışma ve maddi bolluk gibi son derece aklı başında bir kombinasyon gerçekleştirmişlerdir. Bodley,(95) Güney Afrika’nın zorlu Kalahari Çölü’nde yaşayan San Buşmanlarının (Güney Afrika’daki yerli kabilelerden biri), hem kişi sayısı hem de çalışma saatleri bakımından, etraflarındaki çiftçilere oranla çok daha az çalıştığını keşfetmiştir. Buna rağmen, çeşitli kuraklık dönemlerinde, çiftçiler hayatta kalabilmek için San topluluğuna başvurmaktadırlar.(96) Tanaka’ya(97) göre Sanlar, “şaşırtıcı derecede az çalışırlar ve zamanlarının önemli bir kısmını dinlenerek ve eğlenerek geçirirler.” Yerleşik çiftçilerle kıyaslandığında, görece güvenli ve sakin bir yaşam süren San topluluklarının sahip olduğu bu canlılık ve özgürlük, başka araştırmacıların yorumlarına da konu olmuştur.(98)

Flood,(99) Avustralya yerlileri için, “toprağın işlenmesinde ve bitkilerin yetiştirilmesinde harcanan emeğin, muhtemel getiriden daha fazla olduğunu” belirtmiştir. daha genel konuşmak gerekirse Tanaka,(100) ilk insan toplumlarındaki bol ve istikrarlı bitkisel besinlere dikkat çektirmiştir; “aynen tüm omdern toplayıcı toplumlarda olduğu gibi.” Festinger(101) ise, Plaolitik insanın “ciddi bir çaba harcamadan, kayda değer miktarda yiyecek” elde ettiğine değinerek, sözlerini şöyle sürdürmüştür, “hâlâ avcı ve toplayıcı olarak yaşayan çağdaş topluluklar, ücra bölgelere sürülmüş olmalarına rağmen, yine de çok iyi yaşıyorlar.”

Hole ve Flannery’nin(102) de özetlediği gibi: “Yeryüzünde hiçbir grup, zamanlarının çoğunu oyunlarla, sohbetle ve dinlenmekle geçiren toplayıcılar kadar boş zamana sahip olamaz.” Binford(103) ise, toplayıcıların, “modern sanayi ve tarım işçilerinden, hatta, arkeoloji profesörlerinden bile” çok daha fazla boş zamana sahip olduklarını ekliyor.

Vaneigem’in(104) de belirttiği gibi, evcilleşmemiş olanlar, yalnızca mevcut anın bütünsel [total] olabileceğini bilirler. Bu ise, onların, bizimle kıyaslanamayacak bir şekilde, çok daha büyük bir dolayımsızlık, yoğunluk ve tutkuyla yaşadıkları anlamına gelir. Bazı devrimci günlerin yüzyıllara bedel olduğu söylenmiştir; ve o ana kadar “Hep ileriye ve geriye bakarız” diye yazmıştı Shelley, “Var olmayan için iç çekip durarak…”

Mbutiler,(105) “mevcut anın doyurucu bir şekilde yaşanmasıyla, geçmişin ve geleceğin, kendi başlarının çaresine bakacağına” inanırlar. İlkel insanlar anılarla yaşamzlar ve genellikle doğum günleri ve yaşlarını ölçme gibi konularla ilgilenmezler.(106) Gelecek konusunda ise, henüz var olmayanı kontrol altına almaya pek hevesli değildirler, tıpkı doğayı egemenlik altına alma niyetinde olmadıkları gibi. Onların, doğal dünyanın değişkenliğine ve akışına an be an katılışları, mevsimlerin farkında olmalarına engel değildir, ama bu, mevcut anı onlardan çalan yabancılaşmış bir zaman bilincine dönüşmez.

Çağdaş toplayıcı-avcılar, tarih öncesi atalarına göre daha fazla et yemelerine rağmen, tropikal ve yarı tropikal bölelerdeki bitkisel besinler, hâlâ temel beslenme rejimlerini oluşturmaktadır.(107) Hem Kalahari’deki Sanların hem de Kalahari’ye oranla av hayvanlarının çok daha bol olduğu Doğu Afrika’daki Hazdaların, besinlerinin yüzde sekseni toplayıcılığa dayanmaktadır.(108) Sanların bir kolu olan !Kunglar, yüzü aşkın değişik bitki türünü toplar(109) ve hiçbir şekilde beslenme bozukluğu sergilemez.(110) Avustralya’daki toplayıcıların sağlıklı ve bol çeştli beslenme rejimleri de bunun bir benzeridir.(111) Toplayıcıların beslenme rejimleri bir bütün oalrak, çiftçilerinkinden çok daha iyidir, açlığa çok seyrek rastlanır, sağlık durumları çok daha iyi, kronik hastalıklar çok daha enderdir.(112)

Lauren van der post,(113) San insanının coşkun kahkahasından duyduğu şaşkınlığı şöyle ifade etmişti; “uygar insanlar arasında asla duyamayacağınız ta mideden gelen bir kahkaha.” Post, bu gülüşü, uygarlığın şiddetli saldırılarına göğüs gererek ayakta kalmayı başaran muhteşem bir canlılığın ve duygu berraklığının göstergesi olarak yorumlamıştı. Tuwell ve Hansen,(114) aynı canlılığı, bir leoparla tutuştuğu silahsız kavgadan sağ kurtulan bir başka San insanından görmüş olmalı, yara almasına rağmen, hayvanı çıplak elleri ile öldürmüştü.

Tayland’ın batısındaki Andaman Adası yerlileri lidersizdirler, sembolik temsil hakkında bir fikirleri yoktur ve herhangi bir hayvanı evcilleştirmemişlerdir. Ama aynı şekilde, aralarında saldırganlık, şiddet ve hastalık da yoktur; yaraları şaşırtıcı bir şekilde çabuk iyileşir, görme güçleri ve işitme duyuları özellikle keskindir. Avrupalıların, 19. yüzyıl ortalarında bölgelerine girmelerinin ardından, bu özelliklerinin azaldığı söyleniyor, ama hâlâ da şu çarpıcı fiziksel özelliklerini koruyorlar; sıtmaya karşı doğal bağışıklık, doğum sonrası çatlakları ve yaşlılıkla gelen kırışıklığı ortadan kaldırabilen deri esnekliği ve “inanılmaz” bir dşi kuvvetliliği: Cipriani,(115) dişleriyle çivi kıran 10 ile 15 yaş arası çocuklar gördüğünü söylemştir. Ayrıca, Andamanlıların, hiçbir koruyucu giysi kullanmadan, bal toplama faaliyetlerine de tanık olmuştur; “buna rağmen, asla arılar tarafından sokulmuyorlardı ve onları seyrettikçe, uygar dünyanın yitirdiği binlerce yıllık bir gizemin içine dalmış gibi hissediyordum kendimi.”

DeVries,(116) dejeneratif hastalıkların ve zihinsel özürlülüğün olmaması, kolay ve acısız doğum da dahil olmak üzere toplayıcı-avcıların yüksek sağlık düzeylerinni kanıtlayan çeşitli mukayeseler yapmıştır. DeVries aynı zamanda, toplayıcı-avcıların uygarlıkla ilşikiye girdikleri andan itibare, sağlıklarının bozulmaya başladığına işaret etmektedir.

Aynı konuyla bağlantılı olarak, ilkel insanların yalnızca fiziksel ve duygusal gücü değil, aynı zamanda yüksek duyumsal yeteneklerine ilişkin azımsanmayacak kanıtlar vardır. Darwin, Güney Amerika’nın en güney ucunda, dondurucu soğukta neredeyse çıplak bir şekilde ortalıkta gezinen insanlardan bahsederken, Peasley,(117) “herhangi bir giysi olmaksızın”, ilişklere işleyen soğuk çöl gecelerinde yaşamakla ünlenmiş olan Aborjinleri gözlemlemiştir. Levi-Strauss,(118) [Güney Amerikalı] bir kabilenin, “gün ışığında Venüs gezegenini görebildiğini” öğrendiğinde hayretler içinde kalmıştı. Sirius B’yi en önemli yıldız olarak değerlendiren Kuzey Afrikalı Dogonlar da benzer bir yeteneğe sahiptirler; yalnızca en hüçlü teleskoplarla bulunabilecek bir yıldızın varlığından, hiçbir alet olmaksızın, her nasılsa haberdardırlar.(119) Bu özellikler bağlamında, Boyden,(120) Jüpiter’in dört uydusunu çıplak gözle görebilen Buşmanlardan bahsetmiştir.

Marshall,(121) The Harmless People (Zararsız İnsanlar) adlı eserinde, bir Buşman’ın, geniş bir ovada, ya”herhnagi bir çalı veya ağacın olmadığı” bir noktaya nasıl yolunu şaşırmadan gittiğini ve etrafında neredeyse gözle görülmeyen bir sarmaşık teli olan yassı bir otu nasıl gösterdiğini anlatır. Buşman, birkaç ay önceki yağmur mevsiminde, bu otu, henüz yeşilken görmüştü. Şimdi kavuruu sıcakta, orayı kazıp, otun kökündeki suyu çıkararak susuzluğunu gideriyordu. Lauren van der Post,(122) yine Kalahari Çölü’nde, San Buşmanları ile doğa arasındaki yakınlığı enine boyuna incelerken çöyle diyordu; “neredeyse mistik denilebilecek bir deneyim düzeyine sahipler. Çevrelerindeki mükemmel çeşitlilikten sadece birkaçtanesini belirtmek gerekirse, örneğin, bir fil, aslan, antilop, tavşan, kertenkele, fare, peygamberdevesi, baobab ağacı, sarı ibikli kobra veya yıldız benekli nergis zambağı olmanın ne demek olduğunu biliyor gibiydiler.” Toplayıcı-avcıların genellikle, rasyonel açıklamalara açıkça meydan okuyan bir iz sürme yeteneğine sahip olmakla tanındıklarını eklemek ise neredeyse gereksiz.(123)

Rohrlich-Leavitt(124) şu hususlara dikkat çekmişti; “Veriler, toplayıcı-avcıların genelde bölgeci olmadıklarını ve çift-yerli olduklarını, grup içi saldırganlığı ve rekabeti reddettiklerini; yaşam kaynaklarını serbestçe paylaştıklarını; grup işbirliği bağlamında, eşitlikçiliğe ve özerkliğe önem verdiklerini; çocuklara hoşgörülü ve sevecen davrandıklarını göstermektedir.” Onlarca çalışma, komünal paylaşım ve eşitlikçiliği, böylesi grupların neredeyse belirleyici özellikleri olarak vurgulamıştı.(125) Lee,(126) toplayıcılar arasındaki paylaşımın “evrenselliğine” dikkat çekerken, Marshall’ın 1961′deki klasik çalışması, “güçlü eşitlikçi” bir toplayıcı-avcı yönelişi vurgulayan bir “cömertlik ve alçak gönüllülük etiği”nden söz etmektedir. Tanaka tipk bir örnek verir: “En çok hayran oldukları özellik cömertliktir, en çok hor gördükleri ve nefret ettikleri özellikler ise cimrilik ve bencilliktir.”

Baer,(127) eşitlikçilik, demokrasi, kişiselcilik, bireyselleşme ve özgeciliği”, evcilleşmemiş olanların anahtar erdemleri olarak sıralarken, Lee,(128) “dünyanın çeşitli yerlerinde sade bir şekilde yaşayan toplayıcılar” arasında, “sınıfsal ayrımlara duyulan mutlak nefretten” söz etmiştir. Leacock ve Lee,(129) grup içi “her türlü otorite” iddiasının, “!Kung topluluğu arasında alay ya da öfkeye yol açtığını” vurgulamıştır; aynı özelliğin, başkalarınn yanı sıra, Mbutiler,(130) Hazdalar(131) ve Dağlı Naskapiler(132) için de geçerli olduğu kaydedilmiştir.

Lee,(133) Botswana’daki !Kung topluluklarından şöyle bahseder: “Geniş bir ailenin babası bile, oğluna veya kızına herhangi bir şey yapmalarını söyleyemez. İnsanların çoğu, sanki kendi iç programları doğrultusunda hareket etmektedirler.” Ingold,(134) “avcı ve toplayıcı toplumların çoğunda, bireysel özerklik ilkesine üstün bir değer biçilmektedir” değerlendirmesinde bulunurken, Wilson(135) bunlarda, “odaklaşmış açık toplumların ortak özelliği” olan bir “bağımsızlık etiği” bulur. Yüksek itibarlı bir alan antropoloğu olan Radin(136) şu sözleri söyleyecek kadar ileri gitmişti: “İlkel toplumda, akla gelebilecek her türlü kişilik boşalımına, dışavurumuna özgür alan tanınmıştır. İnsan kişiliği başka hiçbir yerde, bu toplumda olduğu kadar, ahlaki yargılardan muaf değildir.”

Mbutilerin toplumsal yapısını inceleyen Turnbull(137), şöyle der; “aleni bir boşluk, nerdeyse anarşik olan bir iç sistem yokluğu.” Duffy’ye(138) göre; “Mbutiler doğal bir şekilde başsızdırlar; liderleri ve yöneticileri yoktur, topluluğu ilgilendiren kararlar konsensusla alınır.” Birçok açıdan olduğu gibi, bu noktada da, çiftçiler ile toplayıcılar arasında büyük nitel farklılıklar vardır. Söz gelimi, San topluluklarını çevreleyen çiftçi Bantu kabileleri (örneğin Sagalar), krallık, hiyerarşi ve çalışma temelinde örgütlenmişlerdir; San topluluklarıysa, eşitlikçilik, özerklik ve paylaşım sergilemektedirler. Bu çarpıcı ayrımı yaratan, evcilleşme ilkesinden başka bir şey değildir.

Herhangi bir toplumdaki hakimiyet, doğanın evcilleştirilmesinden bağımsız değildir. Öte yandan, toplayıcı-avcı toplumlarda, insan ile insan olmayan varlıklar arasında keskin bir hiyerarşi bulunmaz;(139) benzer şekilde, toplayıcılar arasındaki ilişkiler de hiyerarşik değildir. Evcilleşmeyenler, tipik bir tarzda, avladıkları hayvanları kendileriyle eşit kabul ederler; son derece eşitlikçi olan bu ilişki, evcilleşmenin başlmasıyla birlikte sona ermektedir.

Doğaya yabancılaşma kesin bir toplumsal denetime (tarıma) dönüştüğünde, değişen şey sadece toplumsal davranışlar olmadı. “Yeni keşfedilen” bölgelere ayak basan denizcilerin ve seyyahların yorumlarına bakacak olursak, o bölgelerdeki yabani hayvanlar ve kuşlar, başlangıçta bu işgalci insalardan hiç de ürkmemişlerdir.(140) Birkaç çağdaş toplayıcı topluluk, örneğin Filipinler’deki Tasadaylar,(141) dış dünya ile temas etmeden önce avcılık yapmamıştır; öte yandan çoğu toplayıcı, avcılık yapmasına rağmen, “av normalde saldırgan bir eylem değildir”.(142) Turnbull,(143) Mbuti avcılığından saldırgan bir ruhun pek de olmadığını, hatta Mbutilerin bir tür pimanlıkla avlandıklarını gözlemlemiştir. Hewitt(144) 19. yüzyılda karşılaştığı Xan Buşmanları nezdinde, avcı ile avlanan hayvan arasında bir sevecenlik bağı olduğunu belirtmiştir.

Avcı-toplayıcılar arasındaki şiddt konusunda ise, Lee(145) şu tespitte bulunmuştur; “!Kunglar kavgadan nefret eder ve kavga eden herhangi bir insanın aptal olduğunu düşünürler.” Duffy’nin(146) değerlendirmesine göre, “Mbutiler, iki insan arasındaki her türlü şiddet biçimini büyük bir tiksinti ve nefretle karşılarlar ve bu şiddeti asla danslarında ve oyunlarında temsil etmezler.” Bodley(147) ise, cinayet ve intiharın, dış etkilere maruz kalmayan toplayıcı-avcılar arasında “son derece seyrek” olduğu sonucuna varmıştır. amerikan yerlilerinin “savaşçı” doğası, Avrupalıların işgalci emellerini meşru kılmak amacıyla çoğunlukla uydurulmuştur;(148) yağmacı uygarlıkla karşılaştıktan sonra şiddet uygulamaya başlayan Komançi yerlileri, Avrupalıların istilasından önce, yüzyıllar boyu şiddet içermeyen bir yaşam sürdürmüşlerdi.(149)

Hızlı bir şekilde tarıma yol açan sembolik kültürün gelişimi, ritüel aracılığıyla, geniş toplayıcı gruplardaki yabancılaşmış toplumsal yaşama bağlanmaktadır. Bloch,(150) ritüelin düzeyi ile hiyerarşi arasında karşılıklı bir ilişki saptamıştır. Ya da tersinden bir yaklaşımla Woodburn,(151) Tanzanya’daki Hazdalar arasında, ritüelin yokluğu ile uzmanlaşmış rollerin ve hiyerarşinin yokluğu arasında bir ilişki olduğunu görebilmiştir. Turner’in(152) batı Afrika’daki Ndembular üzerine yaptığı çalışma, daha katmansız olan eski toplumun çözülmesiyle ortaya çıkan ihtilafları gidermeye yönelik ritüel yapıların ve törenlerin bolluğunu göstermiştir. Bu törenler ve yapılar, politik bütünleyiciliği sağlayacak tarzda işlemektedir. Ritüel, sonuçları ve karşılığı, toplumsal sözleşme tarafından güvence altına alınmış olan basmakalıp bir etkinliktir, sembolik faaliyetin, grup üyeliği ve toplumsal urallar aracılığıyla kontrolü sağladığı mesajını iletir.(153) Bir denetim ve tahakküm anlayışına yol açan ritüelin, liderlik rollerine(154) ve merkezileşmiş politik yapılara dönüşme eğiliminde olduğu görülmüştür.(155) Törensel kurumların tekeli, açıkça otoriye anlayışını güçlendirir,(156) hatta bizzat otoritenin özgün biçimi olabilir.

Liderlik ve ona içkin olan eşitsizlik, Yeni Gine’deki çifçi kabileleri arsında ritüel, erginleme hiyerarşisine veya Şaman tarzı ruhban medyumluğa katılım üzerine temellenmektedir.(157) Şamanların rolünde, insan toplumunda tahakküme katkıda bulunan somut bir ritüel faaliyeti ayrımsarız.

Radin,(158) “sadece kendilerinin doğa üstüyle iletişim içinde oldukları teorisini oluşturan ve geliştiren” Şamanlara ve hekümlere yönelik “aynı belirgin eğilimin”, Asya ve Kuzey Amerikalı kabile halkları arasında da bulunduğunu belirtmiştir. Bu üstünlük, diğerlerinin zararına olacak şekilde, Şamanları güçlendirmiş gibi görünüyor; Lommel,(159) “Şamanların ruhsal iktidarında… grubun diğer üyelerinin gücündeki zayıflamayla ters orantılı olan bir artış” görmüştür. Bu pratiğin, yaşamın diğer alanlarındaki iktidar iilşkilerine ilişkin belirgin anlamları vardır ve dinsel önderlikten yoksun olan önceki dönemlerle bir tezat oluşturmaktadır.

Brezilya’daki Batuqueler, her biri, belirli bir ruhu denetlediğini iddia eden, müşterilerine doğa üstü hizmetler satmaya çalışan ve adeta rakip tarikatlara mensup rahipleri andıran Şamanlara sahiptir.(160) Muller’e(161) göre, “büyü aracılığıyla doğayı kontrol eden” bu tür uzmanlar, “doğal olarak, insanları da kontrol etme noktasına gelirler.” Şaman, gerçekten de, tarım öncesi toplumlarda, genellikle en güçlü bireydir;(162) değişimi kurumsallaştırabilecek bir konumdadır. Johennessen,(163) Güneybatı Amerika yerlilerinin, bitki ekimine karşı gösterdikleri direnişin, Şamanların nüfuzu sayesinde bastırıldığı tezini ortaya atıyor. Benzer şekilde, Marquardt,(164) Kzeu Amerika’da üretimin başlatılmasında ve düzenlenmesinde, ritüel otorite yapılarının önemli bir rol oynadığını dile getirmiştir. Amerika’daki gruplar üzerinde çalışan bir başka uzman(165) ise, Şamanların doğanın yabanıllığını denetim altına alma rolü ile kadınların boyunduruk altına alınışı arasında bir ilişki saptamıştır.

Berndt,(166) ayinsel cinsel işbölümünün, Aborijinler arasındaki negatif cinsiyet rollerinin gelişiminde oynadığı önemli rolü vurgularken, Randolf(167) doğrudan konuya gelir: “Ritüel etkinlik, ‘uygun’ erkek ve kadınların yaratılmasına yarar.” Bender(168) ise, cinsel ayrım için “doğada herhangi bir neden” bulunmadığını iddia eder. “Bu ayrımın, dayatma ve tabularla yaratılması, ideoloji ve ritüel aracılığıyla ‘doğallaştırılması’ gerekmektedir.”

Ancak toplayıcı-avcı toplumlar, doğaları gereği, ritüelin kadınları evcilleştiren potansiyelini reddederler. Avcılığa en yatkın olanlar da dahil olmak üzere eşitlikçi toplulukların yapısı (ya da yapısızlığı), her iki cinsin özerkliğini güvence altına alır. Bu güvence, maddi yaşam olanaklarının, hem kadınlar hem de erkekler için eşit şekilde kullanılabilir olmasıdır, bunun da ötesinde, grubun başarısı, cinslerin bu özerkliğe dayanan işbirliğine bağlıdır.(169) Cinsiyet alanları genellikle birbirinden bir şekilde ayrıdır, fakat, kadınların ortak yaşama yaptıkları katkının en azından erkeklerinkiyle eşit olduğu göz önüne alındığında, cinsiyetler arasındaki toplumsal eşitliğin, “avcı-toplayıcı toplumların temel özelliği” olduğu görülür.(170) Gerçekten de, pek çok antropolog, kadınların avcı-toplayıcı gruplardaki statüsünün, diğer toplum biçimlerinde olduğundan daha yüksek olduğunu saptamıştır.(171)

Turnbull,(172) Mbutilerin tüm önemli kararlarında “kadının ve erkeğin eşit söz hakkına sahip olduğunu, avcılığa ve toplayıcılığa aynı derecede önem verildiğini” gözlemlemiştir. Turnbull,(173) avcı-toplayıcılarda -muhtemelen geçmişteki atalarına göre çok daha artmış olan- cinsel bir farklılaşmanın varlığını kabul etmiştir, “fakat, bu herangi bir hakimiyet-tabiyet ilişkisine yol açmamaktadır.” Post ve Taylor’a,(174) göre !Kung erkekleri, aslında kadınlardan daha fazla çalışmaktadır.

Çağdaş toplayıcı-avcılarda yaygın olan işbölümü bağlamında, rollerdeki bu farklılaşmanın hiçbir şekilde evrensel olmadığını eklemeliyiz. Baltık bölgesindeki Fennilerden bahsederken, “kadınlar tıpkı erkekler gibi avllanarak geçiniyorlar… ve bu yazgılarını, tarla işleriyle iki büklüm olan diğer kadınların yazgılarından daha mutluluk verici buluyorlar” diye yazan Romalı tarihçi Tacitus’un zamanında da durum farklı değildi. Procopius’un İ.S. 6. yüzyılda, bugün Finlandiya olan bölgede yaşayan Serithifinnilerde saptadığı özelliklerde aynı anlama geliyor; “Serithifinniler ne kendilerini toprağı işlerler, ne de kadınların onlar için toprağı işler, ancak kadınları düzenli olarak erkeklerle birlikte ava katılırlar.”

Melville Adası’ndaki Tiwi kadınları,(175) tıpkı Filiğinler’deki Agta kadınları gibi, düzenli olarak avlanırlar.(176) Turnbull,(177) Mbuti toplumunda, “cinsiyete dayalı uzmanlaşma azdır. Av bile ortak bir çabadır” derken, Cotlow(178) “av geleneksel Eskimolar arasında, tüm ailenin işbirliğini kapsayan bir girişimdir (ya da bir zamanlar öyleydi)” diyerek bu görüşü doğrulamaktadır.

Darwin,(179) cinsel eşitliğin başka bir boyutunu saptamıştır: “… tamamen barbar olan kabilelerde, kadınlar sevgililerini seçmekte, reddetmekte, cezbetmekte veya sonradan kocalarını değiştirmekte, beklenildiğinden çok daha fazla söz hakkına sahiptirler.” Marshall(180) ve Thomas(181) tarafından da ortaya konulduğu üzere, !Kung Buşmanları ve Mbutiler bu kadın özerkliğine örnek teşkil ederler; “Evliliklerinden mutsuz olduklarında, kadınlar kolayca kocalarını terk ederler” diye tamamlıyor Begler,(182) Marshall(183) ayrıca, !Kunglar arasında, tecavüzün son derece ender olduğunu ya da hiç olmadığını saptamıştır.

Toplayıcı-avcı kadınlarla ilgili bir diğer ilgi çekici oldu da, herhnagi bir doğum kontrolü yöntemi olmaksızın, hamileliği önlemekte sergiledikleri yetenektir.(184) Gebelik konusunda pek çok hipotez öne sürülüp çürütülmüşür; örneğin gebeliğin şu veya bu şekilde bedenin yağ düzeyine bağlı olması gibi.(185) En akla yatkın görünen açıklamalardan biri, evcilleşmemiş insanların, kendi fiziksel koşullarıyla çok daha uyumlu yaşamaları olgusuna dayanan açıklamadır. Toplayıcı-avcı kadınların duyuları ve gelişim süreçleri yabancılaşmış veya körelmiş değildir; bedenlerini yabancılaşmış bir nesne gibi algılamayanlar için doğum kontrolü hiç de mistik bir olgu olmasa gerek.

Zaire Pigmeleri, her kızın ilk adet dönemini, büyük bir şenlik ve festivalle kutlarlar.(186) Genç kadın büyük bir sevinç ve gurur duyar ve tüm topluluk bundan duyduğu mutluluğu ifade eder. Oysa çiftçi köylüler arasında, adet gören bir kadın, tabularla karantina altına alınması gereken kirli ve tehlikeli bir varlık olarak değerlendirilir.(187) San erkeği ve kadını arasındaki dingin, eşitlikçi ilişki, esnek roller ve karşılıklı saygı Drapper’ı(188) etkilemişti; Drapper’s göre, Sanlar toplayıcı-avcı olarak kaldıkları sürece aynı şekilde devam edecek olan bu ilişki, toplayıcı-avcı olmaktan çıktıkları andan itibaren ortadan kalkacaktı.

Duffy,(189) bir Mbuti kampındaki her çocuğun, her erkeğe baba ve her kadına anne olarak seslendiğini saptamıştır. Toplayıcı-avcı çocuklar, uygarlığın yalıtılmış çekirdek ailelerindeki çocuklara oranla çok daha fazla bakım ve ilgi görürler, kendilerine çok daha fazla zaman ayrılır. Post ve Taylor,(190) Buşman çocukları le ebeveynleri arasında “neredeyse sürekli bir temas” olduğunu söylemişlerdir. Ainsworth’un(191) üzerinde çalıştığı !Kung bebekleri, hızlı bir zihinsel gelişim ve hareket kabiliyeti göstermişleridir. Bu durum, hem kısıtlanmayan bir hareket özgürlüğünün sağladığı uyarıma ve manevra yeteneğine, hem de !Kung ebeveynleri ile çocukları arasında son derece yoğun olan tensel sıcaklığa ve yakınlığa yorulmuştur.(192)

Draper,(193) “!Kung çocuk oyunlarında hemen hemen hiç rekabet olmadığını” görebilirken, Shostack,(194) “!Kung kız ve erkek çocuklarının çoğu oyunları birlikte oynadıklarını” gözlemlemiştir. Draper ayrıca, daha büyük yaşlardaki Mbuti gençliğinin “evlilik öncesi cinselliği coşku ve zevkle yaşama” özgürlüğüne koşut olarak,(195) çocukların deneysel cinsellik oyunlarına engel olunmadığını saptamıştır. Ruth Benedict’in(196) aynı konu hakkında yazdıklarına göre, “Zunilerde herhangi bir günah anlayışı yoktur.” Benzer biçimde, “iffet, bir yaşam biçimi olarak büyük bir hoşnutsuzlukla değerlendirilmektedir… Cinsiyetler arasındaki mutlu ilişkiler, insanlar arasındaki mutlu ilişkilerin bir diğer ifadesidir… Cinsellik, mutlu bir yaşama ait olan bir olaydır.”

Coontz ve Henderson,(197) cinsiyetler arasındaki en eşitlikçi ilişkilerin en sade toplayıcı toplumlarda bulunduğu önermesini destekleyen kanıtların gittikçe arttığına işaret etmektedir. Kadınlar, toplayıcı-avcı toplumdan farklı olarak, geleneksel tarımda son derece başat bir tol oynamalarına rağmen, karşılığında bir statü elde etmezler.(198) Bitkiler ve hayvanlar gibi, kadınlar da, tarımın başlamasıyla birlikte evcilleştirilmeye tabi kılınmaktadır. Temellerini yeni düzenle sağlamlaştıran kültür, içgüdünün, özgürlüğün ve cinselliğin koşulsuz boyun eğdirilişini gerektirir. Her türlü düzensizlik ortadan kaldırılmalı, doğanın gücü ve kendiliğindenlik sıkı bir şekilde denetim altına alınmalıdır. Kadınların yaratıcılığı ve cinsel kişilikler olarak temel varlığı, yerini, tüm köylü dinlerinde ifade edilen, erkelerin ve besinin bereketli kaynağı Büyük Ana rolüne bırakmaya zorlanmaktadır.

Güney Amerika’daki çiftçi kabilerlerden biri olan Mundurukların erkekleri, kadınların baskı altına alınması bağlamında, bitkileri ve cinselliği aynı sözcüklerle ifade ederler: “Onları muzla terbiye ediyoruz.”(199) Simone de Beauvoir,(200) saban ile erkeklik uzvu arasında kurulan denklemde, kadınlar üzerindeki erkek otoritesinin sembolünü saptamıştır. Bir başka çiftçi grup olan Amazon Jivaroları arsında, kadınlar, yük hayvanı ve erkeklerin kişisel mülkiyeti olarak değerlendirilmektedir;(201) Güney Amerikalı bu ova kabileleri arasında “yetişkin kadınların kaçırılması, pek çok savaşın başlıca nedenidir”.(202) Kadınlara yönelik acımasızlık ve kadınn yalıtılması, tarımsal toplumların işleviymiş gibi görünüyor,(203) ve kadınlar böylesi topluluklarda, işlerin önemli bir kısmını, hatta tümünü yapmaya devam ediyorlar.(204)

Kelle avcılığı, göz dikilen tarım toprakları üzerine sürdürülen savaşın bir parçası olarak, yukarıda belirtilen topluluklar tarafından yapılmaktadır;(205) öte yandan, kelle avcılığına ve sürekli savaşlara, Yeni Gine yaylalarındaki çiftçi kabileler arasında da rastlanmaktadır.(206) Lenski’nin 1974′te yaptığı araştırmalar, savaşın avcı-toplayıcılar arasında ender olduğunu, ancak çiftçi toplumlarda hızla arttığını ortaya koymaktadır. Wilson’ın(207) da yalın bir şekilde belirttiği gibi, “İntikam, kan davası, kargaşa, kavga ve savaş, evcilleşmiş halklar arasında ortaya çıkmış ve onlara özgü olgularmış gibi görünmektedir.”

Godelier,(208) kabile ihtilaflarının, “öncelikle sömürgeci tahakkümle açıklanabileceğini” ve bu ihtilafların kökeninin “sömürge öncesi yapıların işleyişinde” aranmaması gerektiğini savunuyor. Uygarlıkla temas, elbette huzur bozucu ve yozlaştırıcı bir etki yaratabilir, ancak kişi, böyle bir yaklaşımda Godelier’in Marksizminin (örneğin, evcilleşmeyi/üretimi sorgulama konusundaki isteksizliği) bir payı olabileceği şüphesinden urtulamıyor. Öte yandan, topluluk içinde kayda değer bir cinayet oranına sahip olan Bakır Eskimolarının, içlerindeki bu şiddeti dış etkilere borçlu oldukları söylenebilir, bununla birlikte, Eskimoların evcilleşmiş köpeklere olan bağımlılığı da gözden kaçmamalıdır.

Godelier ile belli bir dereceye kadar paralellik içinde olan Arens(209), kültürel bir olgu olarak yamyamlığın bir kurgu olduğunu ve bu kurgunun, fetihçi unsurlar tarafından icat edilerek yaygınlaştırıldığını iddia etmektedir. Oysa, evcilleşmeye bulaşan halklar arasında bu pratik belgelenmiştir.(210) Örneğin, Hogg(211) tarafından yapılan çalışmalar, ritüelle başlayıp tarımla kökleşen yamyamlık pratiğinin bazı Afrika kabilelerinde bulunduğunu ortaya koymuştur. Genel anlamıyla yamyamlık, kaosun kültürel olarak deneyim altına alınmasının biçimlerinden biridir; yamyamlık pratiğinin kurbanı, hayvanlığı veya terbiye edilmesi gereken herhangi bir şeyi temsil etmektedir.(212) Çarpıcı bir örnek vermek gerekirse, Fiji Adası yerlilerinin önemli söylencelerinden biri, “Fijililer nasıl yamyam oldu” söylencesi, tam anlamıyla bir tarım masalıdır.(213) Benzer şekilde, yüksek bir evcilleşme düzeyine ve zaman bilincine sahip olan Aztekler, zaptedilemez güçleri dize getirmek ve son derece yabancılaşmış olan bir toplumu dengede tutmak üzere, insanları kurban etme pratiği sergilemişlerdir. Norbeck’in(214) de belirttiği gibi, evcilleşmeyen ve “kültürel bakımdan yoksul” toplumlar, yamyamlık ve insan kurban etme faaliyetlerine yabancıdırlar.

Şiddetin, daha karmaşık toplumlardaki temel kökenlerine gelince, Barnes,(215) toplayıcı-avcılar arasında yaşanan “bölgesel çatışmalara ilişkin etnografik raporların”, “son derece ender” olduğunu saptamıştır. Örneğin !Kung sınırları, belirsiz ve savunmasızdır,(216) Pandaramların yaşadıkları bölgeler sabit değildir ve isteyen istediği yere gidebilir;(217) Hazdalar, serbestçe bölgeden bölgeye geçerler;(218) Mbutiler için, sınırların ve arazilerine izinsiz girişlerin hemn hemen hiçbir önemi yoktur;(219) ve son olarak Avustralya Aborijinleri, bölgesel ve sosyal ayrımları reddederler.(220) Dışlayıcılığın yerini bir cömertlik ve konukseverlik etiği alır.(221)

Kitwood’a(222) göre, toplayıcı-avcı halklar “herhangi bir özel mülkiyet anlayışı” geliştirmemişlerdir. Yukarıdaki paylaşıma ilişkin olarak Samson’ın(223) Aborijinleri “mülkiyetsiz halklar” olarak nitelemesinden de anlaşılacağı gibi, toplayıcılar, uygarlığın dış varlıklara yönelik saplantılarını benimsemezler.

Pietro,(224) Kolomb’un ikinci seferinde karşılaştığı Kuzey Amerika yerlileri hakkında şöyle yazıyordu: “Tüm kötülüklerin kaynağı olan ‘benimki ve seninki’nin onlar arasında yeri yoktur.” Post’a(225) göre, Buşmanlar “herhangi bir iyelik anlayışına” sahip değillerdir ve Lee(226), Buşmanların, doğal çevrenin kaynakları ile toplumsal refah arasında keskin bir ayrım yapmadıklarını görmüştür. Bir kez daha görüldüğü gibi, doğa ile kültür arasında bir ayrım vardır ve uygarlaşmayanlar birincisini, yani doğayı seçmişlerdir.

Kullandıkları her şeyi tek avuçlarında taşıyabilen, adeta dünyaya geldiklerinde sahip olduklarının biraz fazlasıyla ölen pek çok toplayıcı-avcı vardır. Bir zamanlar, insanlar her şeyi paylaşıyorlardı; tarımla birlikte, mülkiyet en yüce değer oluyor ve insan, tüm dünyaya sahip olmaya kalkışan bir türe dönüşüyor. Akıllara durgunluk veren bir deformasyon.

Sahlins(227) belagatli bir şekilde şöyle demişti: “Dünyanın en ilkel insanları sadece birkaç şeye sahiptir, ama yoksul değildir. Yoksulluk ne malın mülkün az oluşu, ne de sadece amaçlarla araçlar arasındaki bir ilişkidir; yoksulluk her şeyden önce insanlar arasındaki bir ilişki biçimidir. toplumsal bir statüdür. Ve bu haliyle de, uygarlığın bir icadıdır.”

“Çiftçiliği, kendilerine adeta zorla dayatılana kadar reddeden” toplayıcı-avcıların bu “yaygın eğilimi”,(228) içlerinden köylü olanı artık Mbuti saymayan Mbuti inancında da göze çarpan bir doğa/kültür ayrımını göstermektedir.(229) Mbutiler, toplayıcı bir topluluk ile tarımcı bir köyün, zıt değerlere sahip karşıt toplumlar olduğunu bilirler.

Ancak, zamanla, evcilleşmenin bazı beliryeci faktörleri gözden kaçabiliyor. Cohen,(230) “Kuzey Amerika’nın Batı Kıyısı’ndaki tarihi avcı-toplayıcıların, uzunca bir zamandan beridir, avcı toplayıcılar arasında anormal sayıldığını” açıklamıştır; Kelly’nin(231) de belirttiği gibi, “Kuzeybatı kıyısındaki kabileler, tüm avcı-toplayıcı klişelerini çiğnemişlerdir.” Temel geçim kaynakları balıkçılık olan bu avcı-toplayıcılar, şeflik, hiyerarşi, savaş ve kölelik gibi son derece yabancılaşmış özellikler sergilemektedirler. Ancak onların tütünü ve köpeği evcilleştirmiş oldukları hemen hemen her zaman göz ardı edilmektedir. Herkesçe bilinen bu “anormallik” bile, evcilleşme özellikleri içermektedir. Ritüelin üretime uygulanışı, bu sürece eşlik eden diğer tahakküm biçimleriyle birlikte, önceki sürece eşlik eden diğer tahakküm biçimleriyle birlikte, önceki zarafet durumunun yitirilişini kurumsallaştırmışsa benzemektedir.

Thomas,(232) Kuzey Amerika’dan başka bir örnek veriyor; Büyük Havza Soshonları ve onların üç bileşeni olan Kawich Dağ Soshonları, Reese Nehri Soshonları ve Owens Vadisi Paiuteleri. Bu üç grup, evcilleştirme düzeyine koşut olarak artan bölgecilik ya da iyelik ve hiyerarşiyle birlikte, belirgin biiçimde farklı tarım düzeyleri sergilemekteydi.

“Yabancılaşmamış” bir dünyadan söz etmek imkânsız olduğu kadar hoş karşılanmayan bir şeydir de, ancak sanırım, dünya olmaktan çıkan günümüz dünyasının nasıl bu hale geldiğini ortaya çıkarabiliriz ve çıkarmalıyız da. Sembolik kültürün ve işbölümünün ortaya çıkışıyla birlikte, anlayışlılığın, bütünlüğün ve büyüleyiciliğin hüküm sürdüğü bir yaşamdan koparak, bizi ilerleme öğretisinin tam göbeğindeki hiçliğe getiren son derece yanlış bir yöne saptık. Kendisi boş olan ve her şeyin içini boşaltan evcilleşme mantığı, her şeyi kontrol etme arzusuyla birlikte, geri kalan her şeyi harabeye çeviren uygarlığın yıkıntılarını artık gözümüzün içine sokmaktadır. Doğanın tali olduğu varsayımı, kısa bir süre sonra tüm yeryüzünü yaşanamaz hale getirecek olan kültürel sistemlerin tahakkümünü mümkün kılmaktadır.

Postmodernizm bize, iktidar ilişkilernin olmadığı bir toplumun, sadece bir soyutlamadan ibaret olduğunu söylüyor.(233) Doğanın ölümünü kabul etmediğimiz sürece, bir zamanlar var olan ve tekrar bulabileceğimiz şeylerden vazgeçmediğimiz sürece, bu bir yalandan ibarettir. Turnbull, Mbuti insanları ile orman arasındaki yakın dostlukta, Mbutilerin sanki ormanla sevişirmiş gibi dans edişlerinden söz etmiştir. Eşitlerden oluşan bir yaşamın koynunda bunların hiçbiri soyutlama değildir; tıpkı, “onlar ormanla dans ediyorlardı, ayla dans ediyorlardı” diyen Turnbull’ün bu sözlerinde herhangi bir soyutlamanın olmayışı gibi.

notlar

1. 1990
2. 1987b
3. 1961. 1976
4. Washburn ve DeVore, 1961
5. 1971
6. 1978
7. Zihlman 1981, Tanner 1981
8. Johansen ve Shreeve 1989
9. Hamilton, 1984
10. Bender 1989
11. 1981
12. 1991
13. 1987
14. Slocum 1975
15. Zihlman 1981, Crader ve Isaac 1981
16. 1984
17. Walker 1984
18. Keeley ve Toth 1981
19. Ehrenberg 1989b
20. Mendeloff 1977
21. Zihlman 1981
22. Hodder 1991
23. 1989
24. 1981
25. Straus 1986, Trinkhaus 1986
26. Klein 1989
27. Coppens 1989
28. Fagan 1990
29. 1987
30. 1972, 19
31. Holloway 1981a
32. 1989
33. Ciochon, Olsen ve Tames 1990
34. 1981
35. Delson 1985, Holloway 1985, Donald 1991
36. Shreeve 1991
37. Day 1987, Rightmire 1990
38. Gingerich 1979, Tobias 1982
39. 1989
40. 1989
41. 1978
42. 1986
43. 1980a
44. M. Leakey, 1978
45. 1986
46. Gowlett 1984
47. Butzer 1970
48. Kempe 1988
49. 1987
50. Perles 1975, Lumley 1976
51. 1986
52. 1985
53. Rolland 1990
54. 1990
55. 1989
56. Örneğin Botscharow 1989
57. 1990
58. 1974
59. 1953
60. 1984
61. Binford 1972b
62. Foster 1990, Kozlowski 1990
63. 1990
64. Tanner ve Zihlman 1976
65. Dibble 1984, 1989
66. Mumford 1972
67. Allport 1983
68. Lecours ve Joanette 1980, Levine et al. 1982
69. Donald 1991
70. 1990
71. 1990
72. Johnson 1982, Conkey 1985
73. Hodder 1990
74. Hammond 1974, Frison 1986
75. Leonard 1972
76. Bender 1989
77. 1985
78. 1972
79. Wymer 1981
80. 1982
81. ayrıca bkz. Gamble 1982, Jochim 1982
82. Straus 1990
83. Pfeiffer 1977
84. Ehrenburg 1986b, Wymer 1981, Festinger 1983
85. White 1959, Gouldie 1986
86. 1968
87. Cohen ve Armelagos 1981, Harris ve Ross 1981
88. Larsen 1982, Buikstra 1976a, Cohen 1981
89. 1981
90. Larsen 1988
91. 1955
92. 1979
93. Lee 1976, Mithen 1990
94. 1984
95. 1976
96. Lee 1968
97. 1980
98. örneğin Marshall 1976, Guenther 1976
99. 1983
100. 1976
101. 1983
102. 1963
103. 1968
104. 1975
105. Turnbull 1976
106. Cipriani 1966
107. Lee 1968a, Yellen ve Lee 1976
108. Tanaka 1980
109. Thomas 1968
110. Truswell ve Hansen 1976
111. Fisher 1982, Flood 1983
112. Lee ve Devore 1968a, Ackerman 1990
113. 1958
114. 1976
115. 1966
116. 1952
117. 1983
118. 1979
119. Temple 1976
120. 1970
121. 1959
122. 1958
123. Lee 1979
124. 1976
125. örneğin, Marshall 1961 ve 1976, Sahlins 1968, Pilbeam 1972, Damas 1972, Damond 1974, Lafitau 1974, Tanaka 1976 ve 1980, Wiessner 1977, Morris 1982, Riches 1982, Smith 1988, Mithen 1990
126. 1982
127. 1986
128. 1988
129. 1982
130. Turnbull 1962
131. Woodburn 1980
132. Thwaites 1906
133. 1972
134. 1987
135. 1988
136. 1953
137. 1976
138. 198
139. Noske 1989
140. Brock 1981
141. Nance 1975
142. Rohrlich-Leavit 1976
143. 1965
144. 1986
145. 1988
146. 1984
147. 1976
148. Kroeber 1961
149. Fried 1973
150. 1977
151. 1968
152. 1957
153. Cohen 1985
154. Hitchcock 1982
155. Lourandos 1985
156. Bender 1978
157. Kelly 1977, Modjeska 1982
158. 1937
159. 1967
160. S. Leacock 1988
161. 1961
162. Sheehan 1985
163. 1987
164. 1985
165. Ingold 1987
166. 1974a
167. 1988
168. 1989
169. Leacock 1978, Friedl 1975
170. Ehrenberg 1989b
171. örneğin, Fluer-Lobban 1979, Rohrlich-Leavitt, Sykes ve Weatherford 1975, Leacock 1978
172. 1970
173. 1981
174. 1984
175. Martin ve Voorhies 1975
176. Estioko-Griffen ve Griffen 1981
177. 1962
178. 1971
179. 1871
180. 1959
181. 1965
182. 1978
183. 1970
184. Silberbauer 1981
185. Frisch 1974, Leibowitz 198
186. Turnbull 1962
187. Duffy 1984
188. 1971, 1972, 1975
189. 1984
190. 1984
191. 1967
192. ayrıca bkz. Konner 1976
193. 1976
194. 1976
195. Turnbull 1981
196. 1946
197. 1986
198. Chevillard ve Leconte 1986, Thyte 1978
199. Murphy ve Murphy 1985
200. 1949
201. Harner 1972
202. Ferguson 1988
203. Gregor 1988
204. Morgan 1985
205. Lathrap 1970
206. Watson 1970
207. 1988
208. 1977
209. 1979
210. Örneğin Poole 1983, Tuzin 1976
211. 1966
212. Sanday 1986
213. Sahlins 1983
214. 1961
215. 1970
216. Lee 1979
217. Morris 1982
218. Woodburn 1968
219. turnbull 1966
220. Gumpert 1981, Hamilton 1982
221. Steward 1968, Hiatt 1968
222. 1984
223. 1980
224. 1511
225. 1958
226. 1972
227. 1972
228. Bodley 1976
229. Turnbull 1976
230. 1981
231. 1991
232. 1981
233. Foucault 1982
* (içerik konusunda fazlasıyla yararlandığımız http://www.yabanil.net 'e teşekkürlerimizle.