koşmak öküz şiir

 

İlk yazımda bizde ko(mak) eyleminin çok temel bir eylem olduğunu, temel ve yan anlamları içinde “bırakmak, izin vermek, karışmamak, yapmak, etmek” gibi anlamlar bulunduğunu söylemiştim.

İşte Yunus Emre’den seçtiğim örnekler, her biri mısra-i berceste.

·        Kibir kandayısa ânınla savaş

Kogıl kibri vefâ sâna ne kıla

(kandaysa: Kimdeyse, neredeyse kogıl: Bırak)

 

·        Gönül erîni önden koma elden

O kurtarır senî dürlü fiilden

(dürlü: Türlü, koma: Bırakma)

 

·        Niçe bir görmemek açgıl gözünü

Od içinde kodun sen kend’ özünü

(niçe: Nasıl, açgıl: Aç, od: Ateş, kodun: Bırakmak, terk etmek)

 

·        Malı mülkü koyuban kanda gidersin miskin

Ancak yatasın sinde görünce kıyâmeti

( koyuban: koyarak, kanda: nereye, miskin: tembel, sin: mezar

 

·        Ömrüm beni sen aldadın ah n’ideyim ömrüm seni

Beni deprenemez kodun ah n’ideyim ömrüm seni

( açıklama yazmaya gerek yok, aslında üsttekilerde de yoktu)

 

·        Çeşmelerden bardağın doldurmadan kor isen

Bin yıl anda durursa kendi dolası değil

 

·        Senin aşkın denizine düşübeni gark olayım

Kimsenem yok elim ala koma beni batmayayım

 

 

İşte Yunus’un bu dizelerinde gördüğümüz geniş bir anlam evreni olan “komak” eyleminin peşindeyiz.

 

Ondan, önce konmak (komak işini kendi üzerinde gerçekleştirmek) eyleminin, sonra konuşmak(konma işini karşılıklı yapmak) eylemlerinin oluştuğunu,  sonra da bu ‘konuşmak’ eyleminden konuşu/komşu’nun oluştuğunu açıklamıştım. Bu “komak“ eyleminin kendisinin kullanımı çok azalmış ama çocukları, torunları oldukça sık kullanılıyor bugünkü dilde.

Bu yazıda da ‘koşmak’ eylemine değineceğim. Bugünkü eğitim öğretimde genellikle “koşmak“ eylemi kendisi bir kök gibi anlatılıyor. Oysa “koş-“ eylemi de ko- eyleminden geliyor.

Öncelikle şuna dikkat çekeyim: Dilimizde iki ayrı “koşmak” eylemi var sanılıyor.  Biri yürüme eyleminin ötesinde bir hıza kavuşmak için yapılan “koşmak”,  öteki de “şart koşmak” da gördüğümüz koşmak olmak üzere. Oysa ikisi de aynı bunların.

-ş eki Türkçede bir eylemden başka bir eylem yapmayı sağlayan işteşlik ekidir ve o işi karşılıklı, birlikte yapma anlamını içerir. (ilk yazıda da değinmiştim)

 

“Koşmak” eyleminin iki bacağın ritmik hareketiyle oluşmasından yola çıkın. Yani komak işini iki bacağın karşılıklı yapması. Tabii komak eyleminin anlam evreni geniş, bunu da unutmadan.

Bizde "koşmak" eylemi bir şeyi başka bir şeyle ilişkilendirmek, ona ulamak anlamına geliyor. İki şeyin birbirine bağlanması, birbirine bağlı bir harekete girmesi, birbirine konması… Yani anlamında "ikilik, çift" var. (kopmak eylemi ise bunun zıddı, bir şeyin bağlı olduğu, “kon”duğu yerden ayrılması, bağımsızlaşması)

Demek ki iki bacağın birbirine bağlı ritmik bir harekete girmesidir “koşmak”. Öküzleri sabana koşarız, yani iki öküzü birbirine bağlı, birbirine paralel bir duruma getiririz.  Bir şeyi şart koşarız, yani o şeyi başka bir şeye bağlarız. Ne ilginç değil mi? İlk anda ne alakası var bir insanın koşması ile öküzlerin sabana koşulmasının ya da bir şeyin şart koşulmasının der insan J

Peki şiirin bunlarla ne ilgisi var!?.. Öyle ya şiirin Türkçedeki adı “koşuk”tur. Halk şiirinin yaygın türü “koşma”dır.

Onlar da aynı anlam kökeninden. Şiir dediğimiz şey nedir, nihayetinde bir sözü üstteki/alttaki söz ile ilişkilendirmek, onunla uyumlulaştırmak değil mi? Bir dizeyi diğeriyle ölçülü, uyaklı hâle getirmek, ona koşmak değil mi?

nitekim "beyit" yerine "ikilik" denmesi de bundan. "çift" sözcüğü ise Farsça (cuft), ikili olan şey manasına geliyor. çiftlik, çiftçi sözcüklerinin "iki öküz"le alakası var. çifte de iki namlulu.

Demek ki Türkçe “koşmak”  Farsçadaki “cuft/çift” durumuna getirmek hemen hemen aynı anlama gelir.

Sabana koşulan iki öküzü birbiriyle uyumlu iki mısra gibi düşünmek hoşuma gidiyor.

Şahane.